TOELICHTING
BIBLIOGRAFIE EN FOTO-OVERZICHT
NEDERLANDSE SCHOOLWANDKAARTEN
aangevuld met niet voor schoolgebruik bedoelde Nederlandse wandkaarten |  |
1. Kaartbeschrijving
In het overzicht zijn opgenomen in Nederland (of Bataafse Republiek, Koninkrijk Holland, Verenigde Nederlanden, Koninkrijk der Nederlanden) vanaf 1801 uitgegeven, gedrukte schoolwandkaarten. Schoolwandkaarten uitgegeven in Nederlands Oost-Indië, Suriname en de Nederlandse Antillen zijn ook opgenomen, maar dat zijn er slechts enkele (wandkaartcode: OIN_TD_J, OIN_VD_O, WIN_KE_S).
Alleen aardrijkskundige schoolwandkaarten zijn beschreven. De bij het godsdienstonderwijs gebruikte schoolwandkaarten (dikwijls Palestina en de reizen van Paulus) vertonen geografisch en kartografisch gezien meestal grote verwantschap met de 'gewone' aardrijkskundige schoolwandkaarten. Ze staan ook vaak vermeld onder de kop 'aardrijkskunde' in fondscatalogi van schooluitgevers. Wandkaarten voor het godsdienstonderwijs zijn daarom ook opgenomen.
Ook al is een tekstgeoriënteerde beschrijving van een kaart nog zo uitgebreid, het bij de lezer opgeroepen beeld van de kaart blijft onduidelijk en afhankelijk van de ervaring en het visuele voorstellingsvermogen van de lezer. Voor een compleet beeld is naast een tekstgeoriënteerde beschrijving een verkleinde afbeelding van de kaart onontbeerlijk. De kaartbeschrijving in deze bibliografie bestaat daarom uit twee delen. Voor een direct sprekende eerste indruk dient de afbeelding van de schoolwandkaart. De rechts daarvan vermelde kaartgegevens vullen deze indruk verder aan, en kunnen meteen gerelateerd worden aan de kenmerken van de afgebeelde kaart. De volgende elementen zijn opgenomen in de kaartbeschrijving:
De beschrijvingen van kaarten van een uitgever (binnen een regio; zie ook paragraaf 2.) staan bij elkaar gegroepeerd, zodat de naam van de uitgever en de plaats van uitgave (hoofdvestiging) niet vermeld zijn bij elke kaartbeschrijving, maar in een aparte regel boven een dergelijke groep kaarten van een uitgever staan. Ter bevordering van de overzichtelijkheid is niet aangeduid of er in de kaart een legenda, bijkaarten of inzetten zijn opgenomen. Deze gegevens zijn eenvoudig af te leiden uit de afbeelding van de kaart. Verder is de druktechniek niet vermeld, aangezien dit in vrijwel alle gevallen kleurenlithografie of offsetdruk is. Lithografie (zwart-wit druk), al of niet met handinkleuring, komt voor bij het beperkte aantal schoolwandkaarten dat voor circa 1870 is uitgegeven (een scherpe grens is niet te trekken). De kenmerkende gekleurde biezen van met de hand ingekleurde kaarten zijn op de kaartafbeeldingen goed waarneembaar. Koperdruk is alleen tot circa 1840 nog toegepast bij het drukken van schoolwandkaarten (NED_SG_H, WER_NU, NED_BN1, EUR_NU, NED_BN2 en OIN_NU). De methode van kaartprojectie staat vrijwel nooit op schoolwandkaarten vermeld, en is daarom niet als element in de beschrijving opgenomen. De oriëntatie van de schoolwandkaart is niet gegeven, omdat op schoolwandkaarten de noordoriëntering bijna altijd is toegepast (WIN_DY_B is een van de weinige uitzonderingen).
2. Volgorde van de kaartbeschrijvingen
Een regionale indeling is bij schoolwandkaarten de meest voor de hand liggende keuze, omdat de aardrijkskundige lesstof voor 1975 doorgaans regionaal werd ingedeeld. Gaande van kleine gebieden naar grote gebieden, en vanuit een Nederlands perspectief gezien, krijgen we dan de onderstaande volgorde:
- Provincies en regio's in Nederland ('schoolvolgorde')
- Nederland
- Oost-Indië (Indonesië), Java, Sumatra, Ned. Nieuw-Guinea, Minahassa, etc.
- West-Indië, Suriname, Nederlandse Antillen
- Landen en regio's in Europa (alfabetisch)
- Werelddelen (alfabetisch)
- Wereld
- Wandkaarten bij het godsdienstonderwijs
- Diverse onderwerpen (alfabetisch)
Onderwerpen die door deze indeling uit de boot vallen (bijvoorbeeld Midden-Oosten) zijn bij de 'Diverse onderwerpen' ondergebracht.
Binnen één regio (één kaartonderwerpcode) zijn de kaartbeschrijvingen alfabetisch op uitgevercode geordend (over deze codes: zie paragraaf 4.), zodat alle schoolwandkaarten van een uitgever (binnen een regio) bij elkaar staan. Er is één uitzondering: uitgevercode WN komt na uitgevercode WO, omdat de schoolwandkaarten van Wolters-Noordhoff (WN) doorgaans een voortzetting zijn van die van Wolters (WO).
Binnen één uitgever (binnen een regio) is de volgorde zoveel mogelijk chronologisch. Opeenvolgende drukken van een bepaalde kaart (van een uitgever binnen een regio) staan echter altijd bij elkaar, zodat de chronologische volgorde niet altijd strikt gevolgd kon worden.
In het auteurregister en het uitgeverregister staan alle wandkaartcodes vermeld van de schoolwandkaarten die een bepaalde auteur of een bepaalde uitgever heeft vervaardigd respectievelijk heeft uitgegeven. Deze twee registers geven overigens, onbedoeld, op grafische wijze aan welke auteur en welke uitgever zeer actief is geweest in het vervaardigen of uitgeven van schoolwandkaarten, en welke als eendagsvlieg is te beschouwen.
3. Afbeelding en locatie van de kaartverzameling
In deze bibliografie geldt de eenvoudige regel:
- met afbeelding: beschrijving door autopsie (met de kaart voor ogen); (vrij) volledig en betrouwbaar;
- zonder afbeelding: beschrijving op basis van diverse bronnen, vrijwel altijd gedrukte bronnen; dikwijls incompleet en mogelijk niet geheel correct. De beschrijving is immers even volledig en betrouwbaar als de gebruikte bronnen.
De foto's zijn genomen van schoolwandkaarten uit de collectie van de auteur (geen locatie genoemd) of van schoolwandkaarten uit een openbare kaartverzameling (vermelding van de locatie onder de afbeelding). Archiefnummers zijn niet bij de locatievermeldingen genoemd. Deze zijn eenvoudig te vinden in de digitale catalogi van vermelde kaartverzamelingen. In veel gevallen verwijst een locatievermelding naar de enige kaartverzameling waar de desbetreffende schoolwandkaart gevonden kan worden. De hoge kosten van het laten maken van een foto van een meerbladige schoolwandkaart (voor elk blad één foto) is in een beperkt aantal gevallen de reden dat soms een kaartcollectie is genoemd terwijl een afbeelding ontbreekt.
4. Code van de schoolwandkaart
Elke schoolwandkaart in deze bibliografie heeft een unieke code: de wandkaartcode. Deze is opgebouwd uit een uit drie letters bestaande code voor het kaartonderwerp, een uit twee letters bestaande code voor de uitgever, een cijfer dat het nummer van de druk van de kaart aangeeft en een extra kenmerk. Opeenvolgende drukken van een kaart zijn te herkennen aan wandkaartcodes die alleen in het nummer van de druk verschillen. De wandkaartcode wordt elders verder toegelicht.
5. Kaarttitel
De titel op de kaart is zo exact mogelijk overgenomen. Een geografische aanduiding tussen rechte haken is weergegeven als een kaarttitel ontbreekt. Regeleinden zijn niet aangegeven, aangezien de daarvoor benodigde leestekens de leesbaarheid van een titel verminderen, en bovendien afgeleid kunnen worden uit de afbeeldingen van de via autopsie beschreven kaarten. Een aantal titels is overgenomen uit gedrukte bronnen zoals de Brinkman. Deze titels komen waarschijnlijk lang niet altijd precies overeen met de werkelijke titel op de kaart (denk bijvoorbeeld aan de komma's in lange titels die in de Brinkman gebruikt zijn om titelgegevens van elkaar te scheiden).
6. Kaartauteur(s)
Een blanco regel geeft aan dat op de kaart geen auteurs genoemd worden. De lithograaf wordt op schoolwandkaarten vrijwel nooit vermeld. Is dat wel het geval, dan wordt deze vermelding als opmerking opgenomen in de beschrijving. In het auteurregister staan alle kaartauteurs vermeld met daarbij de wandkaartcodes van de schoolwandkaarten die zij vervaardigd hebben.
7. Jaar van uitgave
Het jaar van uitgave staat slechts in uitzonderlijke gevallen op een schoolwandkaart. Met behulp van uitgevercatalogi, Brinkman's cumulatieve catalogus, kaartrecensies, de kaartinhoud (bijvoorbeeld spoorlijnen), etc. kan echter meestal het uitgiftejaar vastgesteld of redelijk nauwkeurig geschat worden (zie bijvoorbeeld de datering van de schoolwandkaarten van Noordhoff, Wolters en Thieme). Een jaartal tussen rechte haken geeft aan dat het jaar van uitgave niet op de kaart staat, maar afkomstig is uit een andere bron. De vermelding 'jaar: [ 1953 ]' betekent dat de kaart met zekerheid (in enkele gevallen met vrij hoge zekerheid) in 1953 is uitgegeven. Vermeldingen als [ ca. 1953 ] of [ 195x ] geven een grotere onzekerheid aan.
Schoolwandkaarten van uitgeverij P. Noordhoff worden onvolledig vermeld in de Brinkman, zodat af en toe de datering gebaseerd is op de eerste vermelding in een fondscatalogus van Noordhoff. Het werkelijke jaar van uitgave kan in dat geval 1 à 2 jaar eerder zijn dan aangegeven in de bibliografie, aangezien deze fondscatalogi niet elk jaar verschenen. (N.B.: zelfs bij Wolters-Noordhoff worden deze catalogi gebruikt om de schoolwandkaarten in hun archief te dateren).
8. Druk
Op schoolwandkaarten wordt in plaats van 'uitgave' of 'editie' vrijwel altijd van 'druk' gesproken. Deze term is dan ook in de bibliografie gebruikt. Het nummer van de druk wordt in een aparte regel vermeld, maar is ook in de wandkaartcode opgenomen (zie elders). Een eerste druk staat nooit als zodanig op de kaart aangeduid. Dit wordt daarom aangegeven met rechte haken: [1e]. Als een eerste druk ook de enige druk blijkt te zijn, dan vervalt de regel met de drukaanduiding. In de wandkaartcode staat dan geen cijfer op de plaats van het nummer van de druk.
9. Drukker en plaats van druk
De drukker staat niet altijd vermeld op een schoolwandkaart. Bij de via autopsie beschreven kaarten (met afbeelding) geldt dan ook, dat bij het ontbreken in de kaartbeschrijving van een aanduiding van de drukker (en plaats van druk), deze gegevens niet vermeld staan op de kaart. Bij de niet door autopsie beschreven kaarten (zonder afbeelding) is er meestal geen aanduiding van de drukker en plaats van druk, aangezien bronnen als de Brinkman en uitgevercatalogi doorgaans geen informatie daarover verschaffen. De vermelding '(Geogr.) Cart. Inst. J.B. Wolters' in de rechter onderhoek van schoolwandkaarten van uitgeverij Wolters is niet als een vermelding van de drukker opgevat.
10. Omvang (aantal kaartbladen)
Grote (school)wandkaarten zijn vaak opgebouwd uit meerdere kaartbladen. Als de afmetingen van de schoolwandkaart onbekend zijn, dan kan een ruwe indicatie van de grootte van de gemonteerde kaart toch worden verkregen aan de hand van het aantal kaartbladen en het gebruikelijke formaat van gedrukte kaartbladen in de tijd van uitgave van de kaart.
11. Hoogte en breedte
Om de afmetingen van een schoolwandkaart aan te geven staan het kaartbeeldformaat en, tussen haakjes daarachter, het papierformaat vermeld. Het kaartbeeld is het gedeelte van de kaart dat door gekarteerd gebied wordt ingenomen, en is in de praktijk bijna altijd gelijk aan het kaartgedeelte dat binnen het kader ligt. Het kaartbeeldformaat is onafhankelijk van de soms brede kaders van schoolwandkaarten, die bij een nieuwe druk ook nog al eens veranderen. De afmetingen van opeenvolgende drukken kunnen daardoor goed worden vergeleken (zie bijvoorbeeld de ongewijzigde breedte van het kaartbeeld van EUR_WO6N (breed kader) en EUR_WO7N (zeer dun kader)). Bij wereldkaarten in halfronden staat in plaats van het kaartbeeldformaat de doorsnede van het halfrond (binnen het kader) vermeld.
Met papierformaat (in deze bibliografie altijd tussen haakjes) wordt bedoeld de afmetingen van de gehele, uit één of meerdere bladen opgebouwde kaart, dus inclusief de witranden, maar exclusief de stokken en exclusief het papier tussen de twee halfronde stokdelen. Dit formaat is vooral van praktisch belang: het komt vaak (ongeveer) overeen met opgegeven afmetingen in uitgevercatalogi, advertenties, de Brinkman en dergelijke.
In geval van losbladige, uit meerdere kaartbladen bestaande schoolwandkaarten (zoals deze vaak aangetroffen worden in openbare kaartverzamelingen) zijn de afmetingen op een iets andere wijze aangeduid. Bijvoorbeeld:
hoogte (blad): 46 (--) cm
breedte (blad): 57 (--) cm
Alleen het kaartbeeldformaat van de losse kaartbladen (vandaar 'blad') wordt nu gegeven en niet het papierformaat. Meerdere afmetingen worden genoemd als de kaartbladen verschillende kaartbeeldafmetingen blijken te bezitten.
De afmetingen van een schoolwandkaart waar geen exemplaar van gevonden is (zonder afbeelding) ontbreken meestal. Van een aantal schoolwandkaarten staan afmetingen vermeld in uitgevercatalogi en dergelijke. Deze zijn echter niet gebruikt, aangezien het doorgaans onbekend is om wat voor soort afmetingen het hier gaat.
12. Schaal
De numerieke schaal van de hoofdkaart wordt vermeld. Soms ontbreekt op een schoolwandkaart een schaalaanduiding. Als de numerieke schaal is afgeleid van een op de kaart weergegeven schaalstok, of op een andere wijze is berekend, dan staat deze tussen rechte haken. De vermelding '(eq.)' achter de schaal van een wereldkaart betekent dat deze schaal alleen geldig is aan de evenaar.
13. Variant
Schoolwandkaarten zijn altijd een relatief duur leermiddel geweest, en werden dan ook soms wel tientallen jaren achter elkaar gebruikt. Dit kan worden afgeleid uit de kaartaanpassingen die onderwijzers en leraren handmatig aanbrachten. Maar ook de uitgevers van schoolwandkaarten gingen zorgvuldig met hun voorraad onverkochte kaarten om. Vrij vaak maakten ze kaarten weer actueel - en dus beter verkoopbaar - door het aanbrengen van bedrukte plakkertjes, door opdruk of door met de hand uitgevoerde aanpassingen. Uitgever Thieme was daar bijvoorbeeld bedreven in (zie elders). Plakkertjes werden ook wel gebruikt om fouten in de kaart te herstellen. De lijst met varianten geeft een goede indruk van deze aanpassingen van uitgevers. In de kaartbeschrijving wordt met de link 'variant' aangeduid, dat er een aangepaste versie bestaat, die in de variantenlijst (alfabetisch op wandkaartcode) kort beschreven wordt. De variantenlijst is niet bedoeld als een volledig overzicht. Ofschoon 20ste-eeuwse schoolwandkaarten in deze lijst de dienst uitmaken, werd er in de 19de eeuw waarschijnlijk op vergelijkbare wijze aan de schoolwandkaarten 'geknutseld'.
Twee kaarten met dezelfde wandkaartcode kunnen soms opvallend van kleur verschillen. Enkele voorbeelden daarvan staan ook in de variantenlijst vermeld. Bij twee kaarten waren de kleurverschillen zo frappant, dat er besloten is de beide kleurvarianten ter illustratie in de bibliografie op te nemen: zie ZWI_NO4B / ZWI_NO4G en ALP_NO_B / ALP_NO_G. Mogelijk is de G-variant (met het hooggebergte in een groene kleur) als een mislukte, maar door zuinigheid niet vernietigde oplage te beschouwen.
14. Handleiding
In tegenstelling tot schoolwandplaten verschenen schoolwandkaarten meestal zonder begeleidende handleiding (of toelichting). Een schoolwandkaart kan wel voor zichzelf spreken, was meestal de achterliggende gedachte. De handleidingen die bij het opstellen van deze bibliografie boven water zijn gekomen, staan in de lijst met handleidingen vermeld. In de kaartbeschrijving wordt met de link 'handleiding' aangeduid dat er een handleiding (of toelichting) bij de kaart hoort, en dat daarvan een korte titelbeschrijving in de handleidingenlijst (alfabetisch op wandkaartcode) gegeven wordt.
Een handleiding wordt alleen bij de eerste druk van een kaart genoemd en niet bij vervolgdrukken. De exacte titel van een handleiding is niet altijd bekend, zodat in dat geval uitdrukkingen zijn gebruikt als: 'Handboekje [bij de kaart van … ]'. De wandkaarten voor het godsdienstonderwijs, met zijn talrijke en kleurrijke bijbelse verhalen, werden relatief vaak uitgevoerd met een handleiding.
15. Lees meer
Met de in een kaartbeschrijving opgenomen link 'lees meer' wordt bedoeld dat er achtergrondinformatie over de kaart beschikbaar is op onze website. Een groot deel van deze informatie is al eerder verschenen in het boek 'De wereld aan de wand'.
|
|
|
|
